‘जीवन सन्तुलनका लागि प्रेम अनिवार्य वस्तु हो ‘, दार्शनिक एरिक फ्रोम र विलियम रेकको मनोविज्ञानका अनुसार । जुन कुरा श्रीमद्भागवत पुराणले कृष्णमार्फत हांसो , प्रेम , माधुर्यता,रासलीला , सङ्गित र लालित्यलाई अद्यात्मको जग बनाएको छ । भागवत मार्फत ब्यक्त अध्यात्मले निराशाको दर्शनलाई अस्वीकार गर्छ।

पश्चिमका अनिश्वरवादी दार्शनिक ‘नित्शे ‘ले भने जस्तो ईश्वरीय सत्ता नभएको होईन तर अस्तित्वमा भएको भन्दैमा श्रीमद्भागवत अन्धविश्वासको वकालत गर्दैन । बरू  सामाजिक न्याय , आत्मबोध र अन्धविश्वासको विरुद्दमा श्रीमद्भागवतले हरेक समस्याको निरुपण गरेको छ ।  पुराणको विश्लेशण परम्परावादि कर्मकान्डि तवरले भन्दा यसको लाक्षणिक अर्थ को नबिन खोज र व्याख्यालाई प्रवचन गर्न सकिएमा संसारका सबै अस्थिरता को उत्तर पुराणमा भेट्न सकिन्छ ।यो पुराणको रहस्यका वारेको अनुसन्धान  वेलयत तथा अमेरिकामा भईरहेको छ । अमेरिकाको सन् फ्रन्सिस्को स्थित ‘एसियाली कला सङ्ग्रहालय ‘को आर्ट ग्यालरिमा राखिएको श्रीमद्भागवत पुराणको तस्वीर यहाँं देख्न सक्नु हुनेछ ।

मानव सभ्यताका प्राचीन साहित्य ,अति विशिष्ट र आदिम ग्रन्थहरू मध्ये यस श्रीमद्भागवत पुराणलाई पूर्ण पुराण मानिन्छ । मानव सभ्यताको पहिलो कृति र अति उत्कृष्ट दर्शनको रुपमा चार वेदलाई मान्यता दीईएको छ । योगी, तपस्वी तथा अलौकिक दर्शनिक वेद व्यास ,जो नेपाल धरामा जन्मिएका थिए ।उनले यसलाई तयार पारेको वेदिक साहित्यको प्रमाण छ ।

जन्मको आधारमा मानिसको कुनै जात हुंदैन भन्ने धर्मलेनै बोलेको बलियो प्रमाण हो भागवतपुराण । जसका लेखक स्वंय आज भोलि भनिने गरेको ‘ आदिवासि जनजाति माझि , पुत्र वेद व्यास थिए । यो पुराणको सहि विष्लेशण गर्ने हो भने वर्मान जातियछुवाछुत र विभेद जस्तो जघन्य मानव अपरालाई निमिट्यान्न पार्न सकिन्छ । परासर ॠषि र माझि पुत्री सत्यवतिको कोखबाट जन्मिएका वेदव्यासको जन्म थलो प्राचीन नेपाल थियो । ॠषि परासरको जन्म र तपोभुमि नेपालको नवलपरासि जिल्लामा भएको बिभिन्न अनुसन्धानले देखाएका छन्। परासि र नवलपुर जोडेर नवलपारासि बनाईएको ऐतिहासिक तथ्य भेटिन्छ । तिनै आदिवसि वेद व्यास द्वारा रचित वैदिक साहित्यहरूमा चार वेद ,१८ पुराण, १०८ भन्दा बढी उपनिषद ,महाभारत लगायत थुप्रै असंख्य मुल्यवान ग्रन्थहरू मानव सिर्जानाको सर्वोत्कृष्ट कालजेयी रचना बनेको छ । ॠग्वेद , यजुर्वेद, अथर्ववेद र सामवेद को रचना पछि १८ पुराणहरू रचना गरेको मानिन्छ । भौतिक आकारमा हेर्दा यो पुरण १२ स्कन्ध ,३३५ अध्याय र करिव १८००० श्लोक निहित रहेको छ । युरोपियन भाषामा सबैभन्दा पहिला अनुवाद हुने पुराणमा यो भागवत पुराण पर्दछ । जुन स्तुत्य कार्य सन् १७८८ मा भएको ‘विकिपिडिया’को तथ्य छ ।

प्राचीन संन्स्कृत भाषामा लिखित यो ग्रन्थ भयावह कलियुगमा शान्ति प्राप्त गर्ने एक अनुपम वैदिक ग्रन्थ मानिन्छ । भागवत लीलामा आफुलाई लिन गरांउदै ,ईश्वर प्रतिको भक्ति र प्रेम जगाउन यसले अहं भूमिका खेल्न सक्ने सामर्थ्य राख्छ । कथात्मक शैलीमा लेखिएको यो ग्रन्थ सर्वसाधारणलाई सहजै वोधगम्य नहुनु स्वभाभिक हो । भ = भक्ति, ग =ज्ञान , व = वैराग्य र त =तरणी को सुन्दर संयोगमा श्रीमदभागवत ज्ञानअमृत सजिएको छ । ईश्वर एक मात्र हो । जगतको उत्पत्ति,स्थिति,र विनासको हेतु तथा आध्यात्मिक ,आधिदैविक र आधिभौतिक(त्रयताप ) तिनै किसिमका तापहरूलाई नाश गर्न सच्चिदानन्दस्वरुप भगवान श्रीकृष्णको शरणमा जानु मानवको लागि परमआनन्द प्राप्त गर्नु हो । जीवनको तत्व ज्ञान प्राप्त गर्ने कलियुगको सरल मार्ग र साधना उल्लेख गरिएको सो ग्रन्थमा देवर्षि नारदको भक्ति सँगको भेट बाट पहिलो अध्याय प्रारम्भ भई कलियुगको धर्म ,चार प्रकारका महाप्रलय र श्रीशुकदेवको अन्तिम उपदेश समाहित बारौं अध्याय सम्म यो पुराण तन्किएको छ।

यो पुराणमा उल्लेखित समय गणनालाई ‘नासा’ले समेत खगोल अनुसन्धानमा प्रयोग गरेको छ । जसअनुसार सत्य युगमा ४,८loak215-manmed-300×225०० दिव्य वर्ष , त्रेतामा ३६०० द्वापरमा २४००० र कलिमा १२०० दिव्य वर्ष हुन्छ । मानिसहरूको एक वर्ष देवतहारूको एक दिन हुन्छ र यसरी हेर्दा देवताहरूको एक वर्ष मानिसहरूको ३६० वर्ष हुन्छ । यसप्रकारले कलियुगको अवधि ४,३२,००० हुन आउंछ ।

यो पुराणको सातौं स्कन्धको ५ औं अध्याय अन्तर्गत २३ औं श्लोकमा भनिए अनुसार तत्व ज्ञान प्राप्त गरि मुक्तिका लागि नौ वटा भक्तिका स्वरुप देखाईएका छन्।

१. श्रवणम् =सुन्दा पनि मुक्ति पाप्त गर्न सकिन्छ। लगातार पवित्र कुराहरू सुनिरहंदा हाम्रो अचेतन र सुक्ष्म दिमागमा नयां उर्जा संचारहुन्छ र त्यसले , संस्कारमा सुधार आई आत्मवोध हुन्छ । त्यो मुक्ति महाराजा परीक्षित ले सुकदेव बाट भागवत ज्ञान पाप्त गरेका थिए ।

२ कीर्तनम् : =नाम संकीर्तन गर्दा शरीरमा उर्जाहरू चलायमान हुन्छन्,त्यसले मनलाई आफ्नो बसमा स्थिर बनाउंछ । ॠषि नारद ले यसैबाट मुक्ति प्राप्त गरे ।

३ स्मरणम्: सम्झना र स्‍मृतिलाई एकाकार गरि अन्तस्करणमा प्रवेश गर्न सकिन्छ । भक्त प्रल्हाद यसका उदाहरण हुन्। हरेक पदार्थमा परमात्माको अंश हुन्छ । उर्जा नै चैतन्यको अर्को रुप हो । जुन कुराको आजका वैज्ञानीकहरू खुलेर प्रसंसा गर्छन्।

४ पाद सेवनम्: पाउको सेवा गरेर लक्ष्मीले बिष्णु नजिक भईन । यसको आधुनिक अर्थ, बिष्णुको पाउको सेवाको अर्थ= कर्म नै ईश्वर हो र निस्वार्थ कर्म गर्दा धन प्राप्त हुन्छ र धर्म पनि एकैसाथ भईरहेको हुन्छ । अल्छि भाग्यको मालिक कहिल्यै बन्न सक्दैन।

५ अर्चनम्: वाली राजाले त्यागको पूजा गरेर बिष्णु प्राप्त गरे। त्याग नै पूजा हो । उनको नाम बाट बलिदान शब्दको ब्युत्पत्ति भएको हो । आँफैं भित्र रहेको षढ रिपूहरू ,रिस ,राग ,लोभ ,मोह ,मद ,मात्सर्य को त्याग गरेर मात्र भगवानको सच्चा पूजा हुन्छ । यसको गलत व्याख्या गरेर मानिसहरूले पशुबली दिने चलन चलाए जबकि यो पुराण यसको खिलाफमा छ । पूजा मन्दीर र चर्च, गुम्बा ,मस्जीद तथा तीर्थ स्थान गएर मात्रै होईन बरू आफु भित्रको विकार फालेर हुन्छ । हरेक दिन आध्यात्मिक उपलब्धीको साधनामा हामि तल्लिन रहनु पर्छ । एक दिन यी सबै विकार बाट मुक्ति मिल्छ । त्यो मुक्ति नै आत्म ज्ञान र बिष्णु , वा नारायण वा परमार्थ प्रप्ति हो ।

महाराज प्रिथुले पनि यसरीनै बिष्णुको अर्चना गरेर तत्वज्ञान प्राप्त गरे ।

६ वन्दनम्: अकुरले बन्दना अर्थात प्रार्थना गरेर मुक्ति पाए । प्रार्थना को प्रचलनलाई पुराणले जब उल्लेख गर्‍यो ,त्यस पछि उदाएका विभिन्न सम्प्रदायका व्यक्तिहरूले अपनाउंदै गएका छन्। उपचार देखि ईश्वर प्राप्ति समेतका लागि प्रार्थनामा बल निहित हुन्छ । दैनिक प्रार्थना सम्यक साधनाको एक महत्वपूर्ण अभ्यास हो ।

7 दास्यम्: विना स्वार्थ को सेवा नै भक्ति पथ मार्फत मुक्ति तर्फ लैजाने एक पथ हो । हनुमान जी श्रीरामको दाष बनेर देखाएको भक्ति त्याग र निस्वार्थ सेवाको उदाहरण हो । आधुनिक अर्थमा यो कर्म योग हो । गीताको आदर्श यसै सँग गांसिएको छ । विवेकानन्द स्वामि को कर्म गर निस्वार्थ कर्म नै ईश्वर हो भन्ने सिद्दान्त यसमा सम्वन्धित छ ।

8 सौख्यम : आर्थात , भगवानअको मित्र बनेर मुक्ति मुक्ति मिल्छ । महाभारतमा अर्जुन श्रीकृष्णको मित्र र भक्त थिए । भगवानलाई डरले र लोभले हैन श्रद्दाले पूजा गरौं । भय बाट मुक्त हुन सक्दा मात्र ईश्वरको दर्शन वा मुक्ति हुन्छ भन्ने ओशो लगायत आनन्द मार्ग सम्प्रदाय को मान्यतता यसैं सँग जोडिन्छ । साधु र सिद्द पुरुष निडर हुन्छ , हाल प्रचलनमा रहेको ‘कपालि ध्यान ‘यसै मान्यतामा आधारीत रहेको छ ।

9 आत्मनिवेदनम्:हामीले ईश्वर लाई केही दिन सक्दैनौं । जे अर्पण गर्छौ त्यो ईश्वरकै अनुकम्पा  हो । उसले दिएर प्राप्त गरेकाले नै दान गर्नेले गर्न सकेका हुन्न तसर्थ दिने हो भने आत्म देउ । त्यो मात्रै ईश्वरलाई चढाउन सक्छौं। बाली ले पनि सम्पूर्ण समर्पण गरेका थिए । ध्यान गर्नु , अन्तश्करणमा प्रवेश गर्नु र निज स्वरूप जान्नु नै ईश्वर प्रप्ति हो । तपांई , म र सबै जीव ईश्वरकै अंश हो जब आत्मा मुखि हुन्छौं तब मात्र सांसरिक दु:ख बाट पार हुन सकिन्छ । शिवजी को ध्यानस्थ मुद्रा , बिभिन्न देवि देवताको ध्यान मुद्रा यसैको प्रतिक हो ।आजको दुनियाँमा मानिसलाई प्रकृतिको नजिक रहेर योग, ध्यान , प्रणायामाम , आहार ,विहार र ब्यवहार सन्तुलन गर्न यसले सिकाउंछ ।यसै सन्दर्भमा भागवत गीताको १८ औं अध्यायको ६६ औं श्लोक

‘अहं त्वां सर्व पापेभ्यो मोक्षयिश्यामि मा सुच्’

भक्ति र मुक्ति का लागि आफु को हो चिन्दै आत्म चिन्तनमा पूर्ण समर्पित हुन विनय गरेको छ । यसले मनका ईच्छा दबाएर हैन तिनका साक्षि बनेर सत्यको शरणमा आउ , त्यो नै परमानन्दको स्थिती हो भन्ने महान दर्शन प्रस्तुत गरेको छ । आधुनिक मनोवैज्ञानिक सिग्मन्ड फ्रायडले मनको वैज्ञानिक तर्क प्रस्तुत गर्दै ‘अधिकांश रोग ईच्छाको दमन बाट शुरु हुन्छ भने । जुन कुरा गीतामा पनि भनिएको छ ” मन एव मनुष्याणां कारणं बन्ध मोक्ष यो ‘। भागवतकै यो धारणा ‘त्रिपिटकमा ‘ समेत भेटिन्छ ” ईच्छानै दु:खको कारण हो ‘ ।

अर्जुनको दुविधायुक्त विषाद मनलाई पुन: उर्जाशिल बनाउने विध्या पनि श्रीकृष्ण कै सुत्र हो । तसर्थ यसको पालनाले सांसारिक दु:ख मेट्न सकिने निश्चित छ । प्रचार गर्दा यी सबै दर्शनहरू प्रति संवेदनशिल हुने हो भने भागवतशिक्षा आधुनिक दुनिंयांलाई सामाजिक न्यायको सिद्दान्तमा रहेर शान्ति बांड्ने महत्वपूर्ण दर्शन बन्न सक्छ ।

यसैगरी यो पुराणको सिङ्गो आत्मा छैंठौ स्कन्धको अध्यायको प्रथम अध्याय अन्तर्गत ४० औं श्लोकले ईश्वर एक मात्र छ भन्ने अद्द्वैत दर्शनलाई प्रकाशित गरेको छ । सत्य वेदको सार हो , सत्य दुई हुन सक्दैन । भनेर धर्मका नाममा भएको सबै विभाजनलाई अन्त्य गरेकोछ ।

वेद पुराण प्राणि हितका लागि हुन्। यसको अर्थ यो ज्ञान हिन्दु वा कुनै सम्प्रदायका लागि हैन सकल मानवका लागि हो । यदि यी कुनै साम्प्रदायीक धर्मका लागि हुन्थे त यहाँ ‘प्राणिहितो ‘को ठांउंमा अन्य धर्म ग्रन्थको जस्तै कुनै ‘सम्प्रदायाहितो ‘ हुन्थ्यो होला । तसर्थ यो पुराण र वेद का ज्ञान पुर्वाग्रह विहीन , सम्प्रदाय विहीन , छुवाछुत र जातीय  प्रथा , बलिप्रथा , समाजमा देखिने धर्मका नामका शोषण , पाखण्ड को विरुद्दमा उभिएर ‘तद् विपर्याय ‘भनेको छ ।~भीमसेन सापकोटा (आचार्य राजन ), प्राचार्य ,रामचरितमानस वेदान्त अध्ययन केन्द्र ,सिड्नी ,अस्ट्रेलिया । [email protected]