रामु विश्वकर्मा, पीएचडी
२०८१ फागुन २७ गते २३:१७ मा प्रकाशित
के आजकाल मानिसहरू पहिलेभन्दा बढी अभद्र भएका छन्, कि हामीले त्यस्तो व्यवहारलाई बढी ध्यान दिन थालेका हौं? अनुसन्धानहरूले यसबारे केही महत्वपूर्ण कुराहरू बताएका छन्।
अमेरिकामा धेरैजसो मानिसहरूले आजकाल समाजमा शिष्टाचार कम हुँदै गएको महसुस गर्छन्। वेबर शान्डविक नामक संस्थाले २०१९ मा गरेको सर्वेक्षणमा ९३% अमेरिकीहरूले राम्रो व्यवहारको कमी ठूलो समस्या बनिरहेको बताए। तीमध्ये दुई-तिहाइ भन्दा बढीले त यो “धेरै गम्भीर” समस्या भनेका छन्। यो कुरा सबै उमेर, शिक्षा र आय भएका मानिसहरूले बताए।
यो चिन्ता केवल अमेरिकामा मात्र होइन, जताततै छ। क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयले २९ देशमा गरेको अध्ययनमा ७५% मानिसहरूले पछिल्ला दस वर्षमा आफ्नो समाज बढी अभद्र भएको महसुस गरेको पाइयो (स्मिथ र विल्सन, २०२२)। बेलायतमा गरिएको एक सर्वेक्षणमा ८०% बेलायतीहरूले पछिल्ला केही वर्षमा मानिसहरूको व्यवहार खराब हुँदै गएको बताए (योउ गोभ, २०२०)। त्यस्तै, अष्ट्रेलिया, जर्मनी र जापान जस्ता देशहरूमा पनि मानिसहरूले समाजमा शिष्टाचार घट्दै गएको चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। यसले देखाउँछ कि यो समस्या जहाँतहीँ छ र समाजका विभिन्न परिवर्तनहरूसँग जोडिएको छ।
तर हार्वर्ड विश्वविद्यालयका मनोविज्ञानी स्टिभन पिंकर यसबारे केही फरक कुरा भन्छन्। उनी भन्छन्: वास्तवमा धेरै तथ्याङ्कहरू हेर्दा हिंसात्मक अपराध कम भएको छ, र मानिसहरू पहिलेभन्दा एक अर्कालाई बढी सहयोग गर्छन् (पिंकर, २०१८)। त्यसैले, व्यवहार वास्तवमै बिग्रिएको छ कि छैन भन्ने कुरा जटिल छ। हुन सक्छ, हामी आजकाल मानिसहरूबाट पहिलेभन्दा बढी राम्रो बोलिचाली र व्यवहारको आशा गर्न थालेका छौं?
विश्वभरका विभिन्न अनुसन्धानहरूले देखाएका मुख्य कारणहरू यस प्रकार छन्:
अनुहार नदेखिने कुराकानीमा: ठूला अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि मानिसहरू आमने-सामने कुरा गर्दा भन्दा फोन, इमेल वा सोसल मिडियामा बोल्दा बढी नमिठो भाषा प्रयोग गर्छन् (क्रुगर एट अल., २००५)। किनभने अरूको अनुहार नदेख्दा र आवाज नसुन्दा हामी उनीहरूको भावना बुझ्दैनौं र कस्तो प्रतिक्रिया दिँदैछन् भन्ने थाहा पाउँदैनौं। नेपाली सन्दर्भमा पनि फेसबुक र टिकटकमा हुने टिप्पणीहरूमा यो प्रवृत्ति स्पष्ट देखिन्छ, जहाँ लेख-रचनामा भन्दा बढी आक्रामक भाषा प्रयोग हुन्छ।
उत्तेजित पार्ने कुराले बढी ध्यान तान्छ: सोसल मिडियामा उत्तेजित पार्ने र भड्काउने खालका कुराहरूले धेरै प्रतिक्रिया पाउँछन्। अनुसन्धानले देखाएको छ कि रिस र आक्रोश भएका पोस्टहरूले शान्त र विचारशील पोस्टहरूभन्दा बढी लाइक र कमेन्ट पाउँछन् (ब्रेडी एट अल., २०२१)। यसले अभद्र व्यवहारलाई झन् बढावा दिन्छ।
मोबाइलले सबै रेकर्ड गर्छ: पहिले कसैले अभद्र व्यवहार गर्दा त्यो कुरा त्यहीँ सीमित हुन्थ्यो र छिटै बिर्सिन्थ्यो। तर आजकाल सबैसँग मोबाइल छ र अभद्र व्यवहारको भिडियो खिचेर सोसल मिडियामा हाल्न सजिलो छ। यसले मानिसहरू पहिलेभन्दा बढी अभद्र भएका छन् भन्ने भ्रम सिर्जना गर्छ, जब कि वास्तवमा हामीले त्यस्ता व्यवहारहरू पहिलेभन्दा बढी देख्न पाइरहेका छौं।
राजनीतिक दुरी बढ्दै गएको छ: अमेरिकामा हुने अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि त्यहाँ एउटा पार्टीका मानिसहरू र अर्को पार्टीका मानिसहरू बीचको खाडल दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ (पेउ रिसर्च सेन्टर, २०२०)। जब मानिसहरू फरक विचार राख्नेलाई गलत वा खतरनाक ठान्छन्, तब राम्रो संवाद हुन गाह्रो हुन्छ।
तनाव र आर्थिक दबाब: अध्ययनहरूले के देखाएका छन् भने जब मानिसहरू तनावमा हुन्छन् र भोलिको के हुन्छ भन्ने थाहा हुँदैन, त्यतिबेला काम गर्ने ठाउँमा एकअर्काप्रति नराम्रो व्यवहार बढी हुन्छ (पोरथ र पियरसन, २०२१)। आर्थिक समस्या, स्वास्थ्य संकट, र समाजमा आइरहेका परिवर्तनहरूले मानिसहरूलाई तनावमा राख्छन्, जसले गर्दा उनीहरूको व्यवहारमा असर पर्छ।
समाजमा देखिएका ये परिवर्तनहरू हाम्रा आधारभूत मूल्यमान्यताहरूमा आएका परिवर्तनहरूसँग जोडिएका छन्:
व्यक्तिवाद बढ्दै गएको छ: पश्चिमी देशहरूमा समूहको भन्दा व्यक्तिको अधिकार र स्वतन्त्रतालाई बढी जोड दिइँदैछ। यो राम्रो कुरा हो, तर यसले कहिलेकाहीँ अरूको भावनालाई कम महत्त्व दिने बनाउँछ।
आफू जस्तो छु त्यस्तै देखिनु नै राम्रो: आजको समाजमा औपचारिकता भन्दा आफूलाई जस्तो लाग्यो त्यस्तै बोल्ने र व्यवहार गर्ने चलन बढेको छ। मनोवैज्ञानिक आर्थर ब्रुक्सले भनेजस्तै, “धेरै मानिसहरू अहिले फिल्टर नलगाई बोल्नु नै “इमान्दारी” हो र त्यो परम्परागत शिष्टाचार भन्दा राम्रो हो भन्ने ठान्छन्” (ब्रुक्स, २०१९)।
छिटो-छिटो काम सक्नु महत्त्वपूर्ण: आजको व्यस्त संसारमा चाँडो काम सकेर परिणाम देखाउनुलाई बढी महत्त्व दिइन्छ। त्यसैले कहिलेकाहीँ पुरानो शिष्टाचार समय खेर फाल्ने काम जस्तो लाग्न सक्छ।
हाम्रो समाज र मूल्यमान्यताहरूमा आइरहेका परिवर्तनहरूलाई स्वीकार गर्दै, हामीले शिष्टाचार बढाउन निम्न उपायहरू अपनाउन सक्छौं:
व्यक्तिगत स्तरमा गर्न सकिने पहलहरू
सोचेर बोल्ने: भावनात्मक अवस्थामा तुरुन्तै प्रतिक्रिया नदिएर अलिकति सोचेर बोल्दा धेरै फरक पर्छ। केही क्षण पर्खँदा मस्तिष्कले तार्किक निर्णय लिन सक्ने हुन्छ। नेपाली समाजमा यसको अभ्यास गर्न सकिन्छ: उदाहरणका लागि, सार्वजनिक स्थलमा घट्ने साना अप्रिय घटनाहरूमा तत्काल प्रतिक्रिया नदिई केही क्षण लिनु।
आफैं राम्रो उदाहरण बन्ने: मानिसहरू अरूले गरेको व्यवहार हेरेर त्यही गर्न सिक्छन् भन्ने कुरा अध्ययनहरूले देखाएका छन्। विशेषगरी पसल, रेस्टुरेन्ट जस्ता ठाउँमा र असहमति हुँदा पनि नम्र व्यवहार गर्नाले अरूलाई पनि त्यस्तै गर्न प्रेरित गर्छ।
बच्चालाई सिकाउने: जुन बच्चाका अभिभावकले शिष्टाचारको बारेमा स्पष्ट सिकाउँछन् र त्यसको अभ्यास गराउँछन्, ती बच्चाहरूमा राम्रो सामाजिक सीप र समानुभूति विकास हुन्छ (आइजेनबर्ग एट अल., २०१५)। नियमहरू मात्र थोपर्नुभन्दा किन यस्तो व्यवहार महत्त्वपूर्ण छ भनेर बुझाउँदा बच्चाहरूले त्यसलाई राम्रोसँग आत्मसात गर्छन्।
सामाजिक-भावनात्मक शिक्षा: धेरै विद्यालयहरूले सामाजिक-भावनात्मक सिकाइ कार्यक्रमहरू लागू गरेका छन् र त्यसले विद्यार्थीहरूको व्यवहारमा राम्रो सुधार ल्याएको छ। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि यस्ता कार्यक्रमहरूले विद्यार्थीहरूमा राम्रो सामाजिक सीपहरू विकास गर्छन् (दुर्लाक एट अल., २०११)।
कार्यस्थल सुधार: जुन कार्यालयमा सम्मानजनक व्यवहारलाई महत्त्व दिइन्छ, त्यहाँ कर्मचारीहरू बीच राम्रो सहकार्य हुन्छ, कम मानिसहरूले जागिर छोड्छन्, र काम राम्रोसँग हुन्छ। कार्यस्थलमा शिष्टाचार बढाउने विभिन्न तरिकाहरूले राम्रो नतिजा दिएका छन्।
सोसल मिडियामा सुधार: डिजिटल प्लेटफर्महरूलाई भड्काउने होइन, सोच्ने र विचार गर्ने खालका कुराहरूलाई प्रोत्साहन दिने किसिमले बनाउन सकिन्छ। केही नयाँ प्लेटफर्महरूले यस्तै प्रयास गरिरहेका छन्।
समुदायमा अन्तरक्रिया बढाउने: मानिसहरूलाई आमने-सामने भेट्ने र कुराकानी गर्ने अवसरहरू बढाउँदा सामाजिक सम्बन्ध बलियो हुन्छ, जसले स्वाभाविक रूपमा राम्रो व्यवहारलाई प्रोत्साहन गर्छ।
समाजमा शिष्टाचारको विकास केवल राम्रो व्यवहारमा आएको कमी मात्र होइन, तर हाम्रा मूल्यमान्यताहरूमा आएको परिवर्तन हो। जसै हाम्रा प्राथमिकताहरू समुदायको एकताबाट व्यक्तिगत स्वतन्त्रतातिर, परम्परागत औपचारिकताबाट प्रामाणिक कुराकानीतिर, र धैर्यपूर्ण सम्बन्धबाट छिटो-छिटो काम सक्नेतिर सर्दै छन्, व्यवहारका मापदण्डहरू पनि परिवर्तन हुँदैछन्।
समाजले सामना गर्नुपर्ने चुनौती पुरानो औपचारिकतामा फर्कनु होइन, तर नयाँ खालको पारस्परिक सम्मानको ढाँचा विकास गर्नु हो जसले आधुनिक मूल्यहरूलाई समेट्दै आधारभूत मानवीय सम्मानलाई कायम राख्छ। बदलिँदो प्राथमिकताहरूले हाम्रा अन्तरक्रियालाई कसरी प्रभावित गर्छन् भन्ने बुझेर, हामी आजको समाजको लागि उपयुक्त शिष्टाचारका तरिकाहरू विकसित गर्न सक्छौं जसले स्वस्थ समुदायका लागि आवश्यक आधारभूत सम्मानलाई कायम राख्छ।
हामी सबैले आफ्नो दैनिक जीवनमा साना-साना कुराबाट राम्रो व्यवहार बढाउन सक्छौं। जस्तै: अरूलाई भेट्दा मुस्कुराउने, बसमा बस्दा बूढापाकालाई ठाउँ दिने, वा अरूले कुरा गर्दा राम्रोसँग सुन्ने। यस्ता साना-साना कामले पनि ठूलो फरक ल्याउन सक्छ।
यस लेखमा लेखिएका कुरालाई मेरो YouTube च्यानल Thinkasium Lab मा अंग्रेजीमा पनि हेर्न सक्नुहुने छ। लिंक यहाँ छ:
प्रतिक्रिया